فهرست مطالب
تاریخ ترانه در ایران هزاران سال قدمت دارد؛ از آوازهای آیینی زرتشتی و نغمه‌های باستانی گرفته تا ترانه‌های درباری در دوران قاجار. اما نقطه‌ی اوج این تاریخ، دوران پهلوی دوم بود، جایی‌که ترانه به صدای مردم بدل شد، پیش از آن‌که انقلاب ۱۳۵۷، مسیر هنر را به سوی سانسور و خفقان بکشاند.
دوران پهلوی: تنوع، تولید، و آزادی نسبی
با آن‌که حکومت پهلوی ساختاری استبدادی داشت، اما در حوزه موسیقی، ایران درخشان بود:
- هزاران ترانه با موضوعات عشق، وطن، اعتراض، و جامعه تولید شد.
- تهران به قطب موسیقی خاورمیانه بدل شد، با حضور ستاره‌هایی چون:
- گوگوش
- داریوش
- فرهاد مهراد
- هایده و مهستی
در آن دوران از تاریخ ترانه در ایران، ما شاهد ظهور سبک‌هایی چون پاپ کلاسیک، راک ایرانی و حتی جَز بودیم؛ ترانه ابزاری برای بیان، نه تهدیدی برای قدرت.
جمهوری اسلامی: سانسور به‌جای خلاقیت
با پیروزی انقلاب، موسیقی تحت نظارت ایدئولوژیک قرار گرفت:
- ترانه‌های غیردینی ممنوع و رادیوهای خصوصی تعطیل شدند.
- بسیاری از هنرمندان یا به تبعید رفتند یا به سکوت مجبور شدند.
- موسیقی به “حلال” و “حرام” تقسیم شد و هر اثر هنری نیازمند تأیید امنیتی گردید.
صدای زنان به‌طور خاص سرکوب شد؛ اجرای زنان حتی در فضای مجازی هم می‌تواند مجازات داشته باشد. تاریخ ترانه در ایران در این دوره با ممنوعیت و پرونده‌سازی عجین شد.
پرونده‌های امنیتی برای ترانه‌ها
در جمهوری اسلامی، ترانه نه هنر، که خطر تلقی می‌شود:
- در سال ۲۰۱۹، خواننده جوان مهرداد معینیان به دلیل اجرای ترانه‌ای “غیراخلاقی” بازداشت شد.
- در ۲۰۲۰، سها مرتضوی خواننده رپ، به‌دلیل اشاره به فقر در آهنگش دستگیر شد.
- در ۲۰۲۲، اعضای گروه موسیقی الکترونیک به اتهام “ترویج فساد” محکوم شدند.
ترانه اعتراضی “برای” از شروین حاجی‌پور نیز که میلیون‌ها شنونده داشت و حتی برنده جایزه گرَمی شد، باعث بازداشت و ممنوع‌الفعالیتی‌اش شد. در تاریخ ترانه در ایران، این نمونه‌ها تنها نوک کوه یخ هستند.
دو زیست موسیقی: درون مرز و در تبعید
بخش بزرگی از حافظه‌ی موسیقایی ایران اکنون در تبعید زندگی می‌کند؛ از لس‌آنجلس تا لندن. خوانندگان خارج از کشور به خلق ادامه می‌دهند، در حالی‌که جوانان داخل ایران، با وجود فیلترینگ و تهدید، موسیقی خود را در یوتیوب و تلگرام منتشر می‌کنند.
اما ترانه، که زاده‌ی شعر فارسی و وجدان اجتماعی است، همچنان زنده است. تاریخ ترانه در ایران نشان داده که هنر، راه خود را حتی در تاریک‌ترین شب‌ها پیدا می‌کند.
وقتی حکومت از ترانه می‌ترسد
تاریخ ترانه در ایران صرفاً روایت موسیقی نیست؛ بلکه آئینه‌ای از کشاکش میان آزادی و اقتدارگرایی است. از پهلوی که به ترانه میدان داد، تا جمهوری اسلامی که آن را سرکوب می‌کند، ترانه همواره صدای مردم بوده است.
و اگر حکومتی از یک ترانه می‌ترسد… پس بی‌تردید، آن ترانه پیروز شده است.
