معمار مبارز حسین امانت؛ از نماد شاه تا تبعید آزادی

66

در حافظه‌ی ایرانیان، نام‌هایی وجود دارد که یادآور استقلال فکری و خلاقیت آزاد است. در میان آن‌ها، معمار مبارز حسین امانت جایگاه ویژه‌ای دارد؛ هنرمندی که میان معماری و اندیشه، میان هویت ملی و تبعید سیاسی پیوندی ناگسستنی برقرار کرد. او طراح نماد تهران، برج شاهیاد بود که بعدها به «برج آزادی» تغییر نام داد و سپس خود به نماد تبعید و مقاومت بدل شد.

دوران کودکی و تحصیل؛ بذرهای خلاقیت و هویت

معمار مبارز حسین امانت در سال ۱۳۲۱ در تهران به دنیا آمد و از دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد. او از همان ابتدا به تلفیق سنت ایرانی با مدرنیته علاقه‌مند بود. در جوانی برنده‌ی مسابقه‌ی ملی طراحی برج شاهیاد شد؛ پروژه‌ای که محمدرضا شاه پهلوی به مناسبت ۲۵۰۰ سال تمدن ایران باستان سفارش داد. طراحی او ترکیبی از خطوط اسلامی و قوس‌های ساسانی بود؛ بازتابی از غرور ملی و امید به آینده‌ای نو.

دوران شاه؛ معماری به‌عنوان هویت ملی

در دوران پهلوی، آثار معمار مبارز حسین امانت نقطه‌ی عطفی در معماری مدرن ایران به‌شمار می‌رفت. او می‌خواست نشان دهد ایران می‌تواند مدرن باشد بی‌آنکه ریشه‌های فرهنگی‌اش را از دست بدهد. «برج شاهیاد» تنها سازه‌ای از سنگ مرمر سفید نبود، بلکه بیانیه‌ای فرهنگی در برابر فراموشی بود؛ فریادی از دل هنرمندی که ایمان داشت ایران می‌تواند میان سنت و پیشرفت پلی بسازد.

انقلاب و تبعید؛ از معمار تا مبارز

اما انقلاب ۱۳۵۷ همه چیز را تغییر داد. برج شاهیاد به برج آزادی تبدیل شد و خالقش به «تبعیدی خطرناک» بدل گشت. به‌دلیل باور بهایی و ارتباطش با نظام سلطنتی، معمار مبارز حسین امانت تحت تعقیب قرار گرفت.
او از ایران گریخت، اما عشق به وطن را با خود برد. در تبعید، معماری برایش به زبان مقاومت بدل شد؛ مقاومتی در برابر فراموشی، قید، و سانسور.

خلاقیت در تبعید؛ معماری بی‌مرز

معمار مبارز حسین امانت پس از خروج از ایران در کانادا ساکن شد و دوران تازه‌ای از زندگی حرفه‌ای‌اش را آغاز کرد. او پروژه‌هایی در سراسر جهان طراحی کرد، از جمله معبد بهایی در ساموآ، بناهای فرهنگی در حیفا و ساختمان‌های آموزشی در ونکوور.
او باور داشت معماری تنها ساخت‌وساز نیست، بلکه بیانی سیاسی و فرهنگی است؛ تلاشی برای حفظ زیبایی و آزادی در جهانی که اغلب از آن‌ها می‌ترسد.

نمادگرایی در معماری ایرانی آزاد

آنچه معمار مبارز حسین امانت آفرید، چیزی فراتر از سازه بود. آثارش پیام داشتند؛ گفت‌وگویی میان گذشته و آینده، میان فرد و ملت. در هر طاق و قوس، نوستالژی وطن پیداست، وطنی که او را نپذیرفت اما هرگز از ذهنش نرفت. برج آزادی هنوز هم گواهی است بر این تناقض؛ بنایی که نظام تلاش کرد مصادره‌اش کند، اما معنا و روحش آزاد ماند.

نقد و بازخوانی تاریخی

منتقدان نظام پهلوی می‌گویند شاه از معماری به‌عنوان ابزار تبلیغاتی بهره می‌برد، اما حتی آنان نمی‌توانند منکر شوند که معمار مبارز حسین امانت چهره‌ای فرهنگی و جهانی از ایران ارائه داد.
در مقابل، هواداران سلطنت معتقدند او نماد دوران آزادی اندیشه و شکوفایی هنر بود؛ دورانی که هنرمند به‌جای سانسور، احترام می‌دید. امروز در جمهوری اسلامی، هنر اغلب ابزار کنترل است و نه صدای مردم.