فهرست مطالب
در ماه ژوئن ۲۰۲۵، ایران شاهد یکی از بزرگ‌ترین موج‌های بازگشت مهاجران افغان از ایران بوده است. طبق آمار تازه‌ای که سازمان مهاجرت بین‌المللی منتشر کرده، تنها در این ماه بیش از ۲۳۰ هزار مهاجر افغان ایران را ترک کرده‌اند. بسیاری از آن‌ها با حکم اخراج و بدون امکان اعتراض از کشور خارج شده‌اند.
این روند در حالی شدت گرفته که دولت ایران ضرب‌الاجلی برای خروج اتباع فاقد مدرک تا ۱۵ تیرماه تعیین کرده است. این تصمیم باعث شتاب گرفتن روند بازگشت مهاجران افغان از ایران شده، تا جایی که در برخی روزها بیش از ۳۰ هزار نفر به کشورشان بازگردانده شدند.
۱۳۲ هزار نفر در یک هفته
آوند عزیز آقا، سخنگوی سازمان مهاجرت بین‌المللی، روز ۹ تیرماه به خبرگزاری فرانسه گفت: «از اول تا ۲۸ ژوئن، حدود ۲۳۴ هزار افغان از ایران به افغانستان بازگشته‌اند. فقط در هفته‌ی ۲۱ تا ۲۸ ژوئن، ۱۳۲ هزار نفر از ایران خارج شده‌اند.» این آمار هشداردهنده نشان می‌دهد که بازگشت مهاجران افغان از ایران به مرز بحران انسانی نزدیک شده است.
سازمان ملل نیز تأیید کرده که از آغاز سال جاری میلادی تا پایان ژوئن، بیش از ۶۹۱ هزار افغان به کشور خود بازگشته‌اند، که ۷۰ درصد از آن‌ها به اجبار اخراج شده‌اند. این موضوع نگرانی‌های گسترده‌ای درباره وضعیت حقوق بشر و رعایت کرامت انسانی پناهجویان در ایران ایجاد کرده است.
سیاست اخراج یا فاجعه انسانی؟
تحلیلگران معتقدند که سیاست‌های دولت ایران در قبال مهاجران افغان، به ویژه در ماه‌های اخیر، بیشتر رنگ و بوی امنیتی به خود گرفته و کمتر با ملاحظات انسانی همراه بوده است. بازگشت مهاجران افغان از ایران در این شرایط، نه یک انتخاب بلکه یک اجبار برای هزاران خانواده است.
یکی از مهاجرانی که اخیرا از ایران اخراج شده، به خبرنگار ما گفت: «۲۰ سال در ایران زندگی کردم. خانه، کار، همه چیز داشتم. ناگهان بدون هشدار از محل کار بازداشت شدم و دو روز بعد در مرز اسلام‌قلعه پیاده‌مان کردند.»
شرایط بحرانی در مرز اسلام‌قلعه
در مرز اسلام‌قلعه در استان هرات، شرایط بحرانی است. خبرنگاران حاضر در منطقه گزارش داده‌اند که صدها خانواده، بسیاری از آن‌ها با کودکان خردسال، در گرمای طاقت‌فرسا و بدون امکانات بهداشتی مناسب، در صف ورود به کشورشان هستند.
تصاویر منتشرشده نشان می‌دهد که این افراد با چمدان‌هایی که تمام زندگی‌شان در آن خلاصه شده، در انتظارند. سازمان مهاجرت بین‌المللی نیز هشدار داده که در این موج تازه بازگشت مهاجران افغان از ایران، حضور زنان و کودکان بیش از گذشته دیده می‌شود.
فشارهای سیاسی و سکوت جامعه جهانی
اگرچه ایران بارها ادعا کرده که حضور مهاجران فاقد مدرک تهدیدی برای امنیت و اقتصاد کشور است، اما بسیاری معتقدند که فشارهای اقتصادی و سیاسی داخلی، دولت را به سمت تشدید سیاست‌های اخراج سوق داده است.
در عین حال، جامعه جهانی نیز تا حد زیادی در برابر این فاجعه انسانی سکوت اختیار کرده است. سکوتی که قربانیان آن، کسانی هستند که سال‌ها در ایران زندگی، کار و تحصیل کرده‌اند.
چالش‌های افغانستان در پذیرش بازگشتی‌ها
در آن سوی مرز، دولت طالبان و نهادهای بین‌المللی با چالشی بزرگ روبه‌رو هستند. زیرساخت‌های افغانستان، به‌ویژه در مناطق مرزی، توانایی پذیرش این حجم از بازگشتی‌ها را ندارد. بسیاری از کسانی که به افغانستان بازگشته‌اند، نه خانه‌ای دارند و نه شغلی؛ تنها امیدشان، کمک‌های بشردوستانه‌ای است که آن هم به اندازه کافی نمی‌رسد.
در چنین شرایطی، موج بازگشت مهاجران افغان از ایران می‌تواند به بحران گسترده‌ای در مناطق غربی افغانستان منجر شود.
آیا راهی برای توقف این روند هست؟
برخی کارشناسان خواهان دخالت فوری سازمان ملل و کشورهای منطقه برای مدیریت این بحران شده‌اند. به اعتقاد آن‌ها، تنها راه جلوگیری از وخیم‌تر شدن اوضاع، گفت‌وگوی فوری میان ایران، افغانستان و نهادهای بین‌المللی است تا راه‌حلی انسانی و پایدار برای مسئله مهاجرت پیدا شود.
با نزدیک شدن به ضرب‌الاجل ۱۵ تیر، انتظار می‌رود آمار بازگشت مهاجران افغان از ایران بار دیگر افزایش یابد. اما پرسش اصلی این است: آیا جهان فقط نظاره‌گر خواهد بود؟
بازگشت مهاجران افغان از ایران
در نهایت، آنچه امروز در مرزهای ایران و افغانستان جریان دارد، تنها آمار نیست. بازگشت مهاجران افغان از ایران داستانی انسانی است از زندگی‌های پاره‌شده، آینده‌های گم‌شده، و چهره‌هایی که میان سرزمین‌های ناامن در رفت‌وآمدند.
تا زمانی که نگاه امنیتی بر سیاست مهاجرت ایران حاکم باشد و جهان از این بحران غفلت کند، هزاران افغان دیگر با چمدان‌هایی پر از درد، دوباره راهی جاده‌های بی‌سرانجام خواهند شد.
