در تحولی کم‌سابقه در جریان جنگ خونین روسیه و اوکراین، دو کشور اعلام کردند که بزرگ‌ترین عملیات مبادله اسرا بین روسیه و اوکراین از آغاز تهاجم روسیه در فوریه ۲۰۲۲ اجرا شده است. در این تبادل، نزدیک به ۸۰۰ نفر آزاد شدند؛ شامل ۳۹۰ اسیر از هر طرف، که هم نیروهای نظامی و هم غیرنظامیان را در بر می‌گیرد. طبق اعلام مقامات اوکراینی، این تنها بخش اول از توافقی گسترده‌تر است که در نهایت به مبادله هزار نفر از هر طرف منتهی خواهد شد.
این اقدام که در ظاهر جنبه‌ای انسانی دارد، در شرایطی صورت گرفته که مسکو با فشارهای بین‌المللی و مسائل داخلی مواجه است؛ موضوعی که سوالاتی درباره انگیزه‌های واقعی کرملین و ارتباط احتمالی آن با حمایت بازیگرانی چون جمهوری اسلامی ایران مطرح می‌کند.
جزئیات اجرای مبادله اسرا بین روسیه و اوکراین
مرحله نخست مبادله در مرز اوکراین با بلاروس صورت گرفت؛ کشوری که متحد اصلی روسیه در این جنگ به شمار می‌رود. این مرحله شامل آزادی ۲۷۰ نظامی و ۱۲۰ غیرنظامی از هر دو طرف بود. ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، در پیامی تلگرامی این توافق را “روشنایی در تاریکی” توصیف کرد و گفت: «ما مردم‌مان را به خانه بازمی‌گردانیم.»
در سوی دیگر، روسیه اطلاعاتی کلی و بدون شفافیت ارائه داد و عملیات را “موفقیت‌آمیز” خواند، اما از بیان جزئیات بیشتر خودداری کرد. در رسانه‌های نزدیک به کرملین، این اقدام به‌عنوان نشانه‌ای از آمادگی مشروط برای گفتگو مطرح شده است.
حضور پررنگ غیرنظامیان؛ نشانه‌ای از تغییر رویکرد یا ابزار فشار؟
یکی از ویژگی‌های قابل‌توجه در مبادله اسرا بین روسیه و اوکراین، آزادی تعداد قابل‌توجهی از غیرنظامیان بود؛ از جمله سه زن اوکراینی و شهروندانی که به همکاری با دشمن یا خیانت متهم شده بودند. این موضوع گرچه ظاهری انسانی دارد، اما همزمان پرسش‌هایی درباره استفاده روسیه از غیرنظامیان به‌عنوان ابزار فشار مطرح می‌کند.
در سمت روسیه، بسیاری از آزادشدگان ساکنان مناطق مرزی چون کورسک بودند که طی ماه‌های اخیر درگیر تنش‌های نظامی بوده‌اند. در مواردی نیز، برخی از اسرا ترجیح دادند پس از آزادی در اوکراین باقی بمانند، نه بازگشت به روسیه.
نقش غیرمستقیم ایران؛ از اسرا تا پهپادها
همزمان با این تبادل، حملات گسترده روسیه به کی‌یف با استفاده از پهپادهای ایرانی شاهد نیز ادامه داشت. چنین هم‌زمانی‌ای باعث شد که تحلیل‌گران نقش جمهوری اسلامی را در این معادله بیش از پیش برجسته ببینند. حمایت نظامی ایران از روسیه، به‌ویژه با ارسال پهپادهای انتحاری، نشان می‌دهد تهران در پشت‌صحنه به استمرار جنگ دامن می‌زند.
از سوی دیگر، روسیه پیشنهاد واتیکان برای میزبانی مذاکرات صلح را رد کرده و آن را “نامناسب” خوانده است. همین امر نشانه‌ای است از اینکه مبادله اسرا بین روسیه و اوکراین لزوماً به معنای تمایل به صلح نیست، بلکه می‌تواند ترفندی دیپلماتیک باشد.
مانور تاکتیکی یا نشانه‌ای از بازگشت عقلانیت؟
با در نظر گرفتن شرایط جنگ و تنش‌های موجود، مبادله اسرا بین روسیه و اوکراین بیشتر به‌عنوان یک حرکت تاکتیکی قابل‌تحلیل است تا گامی در جهت حل‌وفصل دائمی منازعه. رسانه‌های دولتی روسیه از این رویداد بهره‌برداری تبلیغاتی کرده‌اند، در حالی که عملیات نظامی و سرکوب در مناطق اشغالی ادامه دارد.
در سوی مقابل، کی‌یف با تأکید بر تعهد به بازگرداندن تمامی اسرا، سعی در حفظ استقلال سیاسی و انسانی خود دارد؛ موضوعی که زلنسکی در سخنان خود بر آن تاکید کرد: «هیچ‌کس فراموش نمی‌شود.»
آیا تبادل اسرا نقطه عطف است؟
در شرایطی که افق سیاسی همچنان تار است و خشونت ادامه دارد، مبادله اسرا بین روسیه و اوکراین را باید آزمونی برای صداقت طرفین دانست. این اقدام می‌تواند مقدمه‌ای برای مذاکرات جدی‌تر باشد، اما در غیاب توافق جامع یا توقف درگیری‌ها، همچنان یک مانور دیپلماتیک تلقی می‌شود.
جمهوری اسلامی ایران نیز با تداوم کمک‌های نظامی به مسکو، نقشی انکارناپذیر در ادامه این جنگ دارد. حضور تهران در سایه بحران، نه تنها آن را شریک غیرمستقیم در جنگ، بلکه عاملی در تداوم بن‌بست صلح کرده است.