در کشوری که شعار «عدالت اجتماعی» بر دیوارها نقش بسته و مفاهیم آن بر سنگفرش‌های واقعیت له می‌شود، نان ـ ساده‌ترین نماد زندگی ـ به ابزاری برای خفقان و تحقیر تبدیل شده است. در هفته‌های گذشته، اجرای تدریجی سامانه جدید حمایت الکترونیکی موسوم به «نانینو» در هزاران نانوایی در ایران آغاز شد؛ با وعده‌های رسمی مبنی بر توزیع عادلانه آرد و تضمین ثبات قیمت‌ها. اما آنچه در عمل رخ داد، کاملاً متفاوت بود.
«نانینو»: از تنظیم حمایت تا شکستن کمر نانوا
سامانه «نانینو» که برای نظارت بر فروش نان و ارتباط دادن یارانه دولتی به گزارش‌های روزانه طراحی شده، ابتدا به صورت آزمایشی در برخی شهرها راه‌اندازی شد و سپس به تدریج تعمیم یافت. این طرح بر اساس ثبت اطلاعات هر قرص نان فروخته‌شده در یک سامانه مرکزی بنا شده است. اما این سامانه به جای ساماندهی بازار، نانواها را به زندانیان کارگاه‌هایشان تبدیل کرده است.
نانواها مجبورند نان را با قیمت یارانه‌ای بفروشند و دولت وعده می‌دهد که مابه‌التفاوت قیمت واقعی را بعداً پرداخت خواهد کرد. اما طبق ده‌ها شهادت دریافتی از مشهد، اصفهان، قم و رشت، بیشتر نانواها بیش از یک ماه است که هیچ پرداختی دریافت نکرده‌اند. برخی برای تأمین هزینه آرد مجبور به قرض گرفتن شده‌اند و برخی دیگر پس از اتمام منابع مالی، به طور کامل تولید را متوقف کرده‌اند.
نظارت، لزوماً به معنای شفافیت نیست
با بررسی سامانه «نانینو»، سازوکار دقیق نظارت بر هر نانوایی آشکار می‌شود:
- نانوا موظف است آرد را از تأمین‌کننده دولتی معتمد خریداری کند.
- هر قرص نان از طریق دستگاه هوشمندی که تحت نظر وزارت بازرگانی است، در سامانه ثبت می‌شود.
- هیچ تغییر قیمتی یا مقداری بدون تأیید قبلی مجاز نیست.
- گزارش‌های هفتگی از طریق سامانه به فرمانداری و نهادهای امنیت اقتصادی ارسال می‌شود.
این روند باعث شده که نانواها نه بر قیمت نان و نه بر درآمد خود کنترلی داشته باشند. برخی این سامانه را به «دستبند الکترونیکی بر دستان هر کارگر نانوایی» تشبیه کرده‌اند.
روزی که نانوایی‌ها فریاد زدند
در مشهد، ده‌ها نانوا به‌صورت آرام و منظم به خیابان آمدند. بدون شعارهای سیاسی. پلاکاردهایی در دست داشتند که بر آن نوشته شده بود: «ما شما را سیر می‌کنیم… اما خودمان گرسنه‌ایم». در قم، در مقابل دفتر استاندار تجمع کردند. در شاهین‌شهر، در یک روز ۲۵ نانوایی تعطیل شد. پاسخ رسمی سکوت بود، اما احضاریه‌هایی برای برخی فعالان صنفی صادر شد.
آیا «نانینو» الگویی تازه برای ساکت‌سازی طبقات فرودست است؟
برخی ناظران اقتصادی معتقدند «نانینو» صرفاً یک سامانه توزیع یارانه نیست، بلکه نخستین تجربه برای تبدیل هر کالای اساسی به بستری برای نظارت و کنترل است. هر نانوایی که اعتراض کند، از دریافت آرد یارانه‌ای محروم می‌شود. هر کارگری که با رسانه صحبت کند، احضار امنیتی می‌شود.
یک نانوا در رشت به ما از طریق پیام‌رسان رمزگذاری‌شده گفت: «ترس فقط از گرسنگی نیست، از اینه که ما رو تبدیل به ابزارهای مطیع کنن. ما دیگه خط تولید گفتمان حکومت شدیم.»
پیام عمیق‌تر: یارانه در گرو وفاداری
آنچه در سازوکار «نانینو» آشکار است:
- یارانه به‌صورت خودکار تعلق نمی‌گیرد، بلکه به رفتار و موضع تاجر بستگی دارد.
- سامانه هرگونه اعتراض صنفی را با تنبیه نانواهای خارج از سیستم بی‌اثر می‌کند.
- معیارها تنها اقتصادی نیستند، بلکه ابعاد سیاسی و امنیتی نیز دارند.
آنچه امروز برای نانواها رخ می‌دهد، آزمونی واقعی است: آیا حکومت می‌تواند با دیجیتالی‌سازی بر گرسنگان حکومت کند؟ و آیا نظارت هوشمند می‌تواند ناکارآمدی دولت پنهان را بپوشاند؟ آنچه مسلم است، فریاد نانواها فریادی زودهنگام بود؛ و اگر به جنبشی گسترده‌تر تبدیل نشود، ممکن است پیش‌درآمدی برای نظارتی فراگیرتر بر شیر، سوخت، و حتی هوا باشد.