در زندان زنان بیرونی در ایران، نظارت بر زنان تنها به قوانین سخت‌گیرانه درباره حجاب و رفتار عمومی محدود نمی‌شود، بلکه به سیستمی فراگیر تبدیل شده که به فضای عمومی و خصوصی نفوذ کرده است؛ از دوربین‌های هوشمند در خیابان‌ها تا کنترل شبکه‌های اجتماعی و به‌کارگیری «پلیس اخلاق» و خبرچین‌های مردمی. این نظارت نه‌فقط سیاسی، بلکه ابزاری اجتماعی برای کنترل بدن و ذهن زن در چارچوبی ایدئولوژیک است.
زندان زنان بیرونی در ایران: مرزهای نامرئی
در فضای عمومی ایران، نظارت بر زنان تنها از طریق قانون صورت نمی‌گیرد، بلکه مجموعه‌ای از ابزارهای امنیتی و اجتماعی به‌کار گرفته می‌شود. حجاب اجباری، نظارت الکترونیکی، پلیس اخلاق و خبرچین‌های مردمی زندگی روزمره زنان را به میدان مین تبدیل کرده‌اند؛ جایی که خیابان به عرصه‌ای برای کنترل و مجازات تبدیل می‌شود.
یک فعال حقوق زنان از اهواز به «ایران‌وایر» گفت:
«لازم نیست سلول انفرادی باشد تا احساس زندانی بودن کنی، خیابان کافی‌ست؛ دوربین‌ها حتی در خواب‌هایمان ما را دنبال می‌کنند.»
۱. حجاب اجباری: دروازه نظارت روزانه
از زمان انقلاب اسلامی در سال ۱۹۷۹، حجاب اجباری به قانونی غیرقابل مذاکره تبدیل شد. اما با افزایش مقاومت‌های مدنی، حکومت ابزارهای پیشرفته‌تری برای نظارت بر زنان طراحی کرده است. در سال ۲۰۲۳، پلیس ایران اعلام کرد که دوربین‌های هوشمندی را در خیابان‌های تهران و شهرهای بزرگ فعال کرده است تا «زنان بدون حجاب مناسب» را در زندان زنان بیرونی در ایران شناسایی کند.
بنا بر گفته سردار احمدرضا رادان، فرمانده پلیس ایران:
«این دوربین‌ها نه‌تنها لباس را شناسایی می‌کنند، بلکه هویت متخلفان را به‌سرعت تشخیص می‌دهند و پیام هشدار برایشان ارسال می‌شود.»
سازمان «دیدبان حقوق بشر» گزارش داد که بیش از ۹۰ هزار زن طی یک سال پیام تهدیدآمیز بابت پوشش خود دریافت کرده‌اند؛ امری که این سازمان آن را «ارعاب دیجیتالی سیستماتیک» توصیف کرد.
۲. نظارت اینترنتی: زندانی مجازی
نظارت تنها به خیابان محدود نمی‌شود، بلکه به گوشی‌های همراه نیز نفوذ کرده است. بر اساس گزارش فعالان حقوق بشر، اپلیکیشن‌های دولتی مانند «سامانه ناظر» و «شاد» نه‌فقط برای خدمات آموزشی یا امنیتی، بلکه برای رصد فعالیت‌های زنان به‌ویژه دانشجویان و کارمندان زن استفاده می‌شوند، و این شبیه به زندان زنان بیرونی در ایران است که در آن تمام جزئیات زندگی روزمره‌شان تحت نظارت قرار دارد.
دانشجویی در تهران که به دلایل امنیتی نخواست نامش فاش شود گفت:
«بعد از اینکه عکسی بدون حجاب در اینستاگرامم گذاشتم، از دانشگاه اخراج شدم. بعد با من تماس گرفتند و گفتند که حتی شبکه‌های اجتماعی‌تان را زیر نظر داریم.»
۳. پلیس اخلاق و نظارت مردمی
گشت‌های ارشاد سال‌هاست که فعالیت دارند، اما پس از مرگ مهسا امینی در سپتامبر ۲۰۲۲ زیر شکنجه در بازداشت به دلیل «بدحجابی»، نگرانی‌ها درباره تشدید ابزارهای نظارت افزایش یافت.
در سال ۲۰۲۴، این گشت‌ها دوباره به شکل مخفیانه‌تر فعال شدند. نیروهای امنیتی لباس شخصی به آنها اضافه شدند تا مردم عادی را به‌عنوان خبرچین جذب کنند. سازمان عفو بین‌الملل گزارش داد که این روش موجب «ایجاد فضای بدگمانی و جاسوسی اجتماعی» شده است.
۴. پیامدهای روانی و اجتماعی: زندانی درونی
اثرات نظارت تنها به جریمه و بازداشت محدود نمی‌شود، بلکه پیامدهای روانی شدیدی نیز دارد.
استادیار روان‌شناسی دانشگاه شیراز گفت:
«وقتی زنی هر روز باید نگران باشد که لباسش باعث دستگیری یا تحقیر می‌شود یا نه، در وضعیت اضطراب دائمی قرار می‌گیرد و حس امنیت فردی‌اش را از دست می‌دهد.»
طبق نظرسنجی «ایران‌وایر» در سال ۲۰۲۳، حدود ۷۶٪ از زنان گفته‌اند که «در بیان خود در زندگی روزمره آزادی ندارند» و ۶۴٪ نیز اعلام کرده‌اند که «به مهاجرت فکر می‌کنند.»
عبارت «زندان زنان بیرونی در ایران» به‌خوبی واقعیت زنان در جامعه ایران را بازتاب می‌دهد؛ جایی که کل جامعه به فضایی نظارتی تبدیل شده است. در این فضا، اطاعت زنان از قوانین پوشش و رفتار به‌شدت تحت کنترل قرار دارد و هر تلاشی برای استقلال سرکوب می‌شود.
در زندان زنان بیرونی در ایران، نظارت از دیوارهای زندان‌های فیزیکی فراتر رفته و به سبک زندگی دائمی تبدیل شده است؛ سبکی که زندگی زنان را با ترس، سکوت و کنترل دائمی همراه می‌کند. اما با افزایش آگاهی و گسترش ابزارهای مقاومت دیجیتال، این نظام نظارتی با چالش‌هایی رو‌به‌روست؛ به‌ویژه از سوی نسل جوانی که نمی‌خواهد تحت نظارت و اطاعت باشد… اما بهای آن را سنگین می‌پردازد.