در حالی که ساکنان مشهد با افت شدید منابع آبی روبه‌رو هستند، کارشناسان علت اصلی این بحران را در سد پاشدان در افغانستان می‌دانند؛ سدی که طالبان بدون هماهنگی با ایران بر رود هریرود احداث کرده و حالا، جریان حیاتی آب را به‌سوی خاک ایران مسدود کرده است. آیا این اقدام به آغاز یک بحران آبی تمام‌عیار در شرق ایران منجر خواهد شد؟
نگاهی به اهمیت رود هریرود و سد دوستی
رود هریرود یکی از مهم‌ترین رودخانه‌های مرزی است که از افغانستان سرچشمه گرفته و پس از عبور از مرز، وارد ایران و سپس ترکمنستان می‌شود. در ایران، این رودخانه به سد دوستی می‌رسد که منبع اصلی آب شرب بیش از ۲ میلیون نفر در شهر مشهد است. اما پس از بهره‌برداری از سد پاشدان در افغانستان، حجم آب ورودی به سد دوستی به‌شدت کاهش یافته و اکنون در وضعیت «حجم مرده» قرار دارد.
چرا سد پاشدان در افغانستان برای ایران نگران‌کننده است؟
سد پاشدان در افغانستان که توسط حکومت طالبان در ولایت هرات ساخته شده، ظرفیت ذخیره‌سازی حدود ۴۵ میلیون متر مکعب آب را دارد. هدف اصلی از ساخت این سد، آبیاری حدود ۱۳ هزار هکتار زمین کشاورزی در غرب افغانستان بوده است. اما مسئله مهم اینجاست که مسیر طبیعی رود هریرود را تغییر داده و سهم ایران از این رودخانه را نادیده گرفته است.
عدم پایبندی طالبان به توافق‌نامه ۱۳۵۱
براساس توافق‌نامه‌ای که در سال ۱۳۵۱ (۱۹۷۳ میلادی) بین ایران و افغانستان امضا شد، افغانستان متعهد شده بود سالانه ۸۲۰ میلیون متر مکعب آب به ایران تحویل دهد. اما طالبان این توافق را نه‌تنها اجرایی نکرده، بلکه با بهره‌برداری از سد پاشدان در افغانستان، گامی در جهت تثبیت کنترل کامل بر منابع آب برداشته است.
تبعات زیست‌محیطی و اجتماعی سد پاشدان
فعالان محیط زیست هشدار می‌دهند که کاهش جریان آب رود هریرود به ایران، می‌تواند موجب خشک‌سالی، نابودی کشاورزی محلی، و حتی مهاجرت جمعی از شرق کشور شود. هم‌زمان، سد پاشدان در افغانستان می‌تواند زمینه‌ساز درگیری‌های مرزی و تنش‌های منطقه‌ای شود؛ چراکه مسئله آب، مستقیماً با امنیت و حیات مردم ایران گره خورده است.
واکنش مقام‌های ایرانی به سد پاشدان
مقام‌های وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط زیست ایران بارها نسبت به بهره‌برداری یک‌جانبه از منابع آبی هشدار داده‌اند. یکی از مسئولان حوزه آب اعلام کرد: «ساخت سد پاشدان در افغانستان بدون توجه به حق‌آبه ایران، یک رفتار غیرمسئولانه و برخلاف اصول همسایگی است.»
آینده روابط ایران و طالبان زیر سایه سد پاشدان
در حالی که ایران در تلاش است با طالبان وارد گفت‌وگو شود، بسیاری از کارشناسان معتقدند که بدون نظارت بین‌المللی، تضمینی برای اجرای توافق‌نامه‌های پیشین وجود ندارد. تا زمانی که موضوع سد پاشدان در افغانستان به‌طور شفاف در چارچوب حقوق بین‌الملل بررسی نشود، بحران آب می‌تواند به بحران سیاسی تبدیل شود.
چه باید کرد؟ راهکارها و پیشنهادات
برای جلوگیری از تشدید بحران، ایران باید:
- گفت‌وگوهای رسمی با طالبان را تقویت کند.
- از نهادهای بین‌المللی مانند سازمان ملل و یونسکو درخواست میانجی‌گری کند.
- برنامه‌هایی برای مدیریت بحران آب و ذخیره‌سازی داخلی طراحی کند.
- فشارهای رسانه‌ای و دیپلماتیک بر طالبان در خصوص سد پاشدان در افغانستان را افزایش دهد.
سد پاشدان در افغانستان تنها یک پروژه عمرانی نیست؛ بلکه به‌نوعی نماد منازعه بر سر بقا و منابع حیاتی در منطقه است. ایران اگر نتواند این چالش را از طریق دیپلماسی و مدیریت منابع حل کند، باید منتظر پیامدهای عمیق‌تری در حوزه‌های اجتماعی، زیست‌محیطی و امنیتی باشد.